POINT OF VIEW

Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) φιλοδοξούσε να γίνει μια παγκόσμια πολιτική υπερδύναμη, μια δύναμη που προωθεί την ειρήνη και τις δημοκρατικές αξίες. Ωστόσο, η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ), ο πλέον φιλόδοξος πυλώνας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, συχνά μοιάζει με έναν "γίγαντα με πήλινα πόδια". Ο Όθων Καίσαρης, Πολιτικός Επιστήμονας, Διεθνολόγος και αναγνώστης του City Status, αναλύει διεξοδικά πού "χωλαίνει" η ΚΕΠΠΑ: από την παγίδα της ομοφωνίας και την εξάρτηση από το ΝΑΤΟ, μέχρι τη στρατηγική ασυνέπεια που φάνηκε σε κρίσεις όπως το Ιράκ και η Λιβύη. Σε ένα περιβάλλον γεμάτο νέες γεωπολιτικές προκλήσεις, το κείμενο αυτό θέτει το κρίσιμο ερώτημα: Πώς μπορεί η ΕΕ να μεταβεί από την "ήπια ισχύ" στην αποτελεσματική δράση και να γίνει επιτέλους ένας πραγματικός παγκόσμιος παίκτης;

Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) αποτελεί έναν από τους πλέον φιλόδοξους πυλώνες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με στόχο τη διαμόρφωση μιας συνεκτικής και αποτελεσματικής ευρωπαϊκής παρουσίας στη διεθνή σκηνή. Από τη θεσμοθέτησή της με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, η ΚΕΠΠΑ αποσκοπεί στην ανάδειξη της ΕΕ σε πολιτική υπερδύναμη («civilian power»), που επιδιώκει την ειρήνη, τη σταθερότητα και την προώθηση αξιών όπως η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ωστόσο, από τη δημιουργία της, η ΚΕΠΠΑ χαρακτηρίζεται από διακυβερνητικό χαρακτήρα και εξάρτηση από την ομοφωνία των κρατών-μελών για τη λήψη αποφάσεων. Αυτό έχει αποδειχθεί καθοριστικό μειονέκτημα, καθώς καθιστά δύσκολη την ταχεία και ενιαία αντίδραση της Ένωσης σε κρίσιμες διεθνείς εξελίξεις. Η παραμονή του ΝΑΤΟ ως υπεύθυνου για τη συλλογική άμυνα των Ευρωπαίων ενισχύει ακόμη περισσότερο την εξάρτηση της ΕΕ από εξωτερικούς παράγοντες στον τομέα της ασφάλειας.

Η Συνθήκη της Λισαβόνας (2009) ενίσχυσε το θεσμικό πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ, εισάγοντας δύο σημαντικές καινοτομίες:

(α)    τον Ύπατο Εκπρόσωπο για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας, που εκπροσωπεί την ΕΕ διεθνώς και συντονίζει την εξωτερική δράση, και

(β)    τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (EEAS), η οποία λειτουργεί ως διπλωματικός μηχανισμός της Ένωσης.

Παρά τις θετικές αυτές εξελίξεις, η ΚΕΠΠΑ εξακολουθεί να στηρίζεται σε μέσα που παρέχουν τα κράτη-μέλη, περιορίζοντας έτσι την αυτονομία και επιχειρησιακή ικανότητα της ΕΕ. Οι στρατιωτικές της δυνατότητες περιορίζονται σε αποστολές «τύπου Πέτερσμπεργκ», χωρίς πραγματική ανεξαρτησία από το ΝΑΤΟ.

Οι αδυναμίες αυτές έγιναν εμφανείς σε σειρά διεθνών κρίσεων. Η διάσπαση της ΕΕ στον πόλεμο του Ιράκ, η αντίδραση στη Γιουγκοσλαβία, και η αδυναμία ενιαίας στάσης στη Λιβύη, όπου διαφορετικά κράτη μέλη στήριξαν αντίπαλες πλευρές, αποκάλυψαν τη στρατηγική ασυνέπεια της Ένωσης. Παρόμοια έλλειψη συνοχής φάνηκε και στο Κυπριακό ζήτημα, όπου ορισμένα κράτη μέλη συνέχισαν να διατηρούν στενές στρατιωτικές σχέσεις με την Τουρκία, παρά την κατοχή ευρωπαϊκού εδάφους.

Στο σύγχρονο διεθνές περιβάλλον, η ΕΕ αντιμετωπίζει νέες γεωπολιτικές και διακρατικές προκλήσεις:

• την άνοδο της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας,
• την τεχνολογική της υστέρηση έναντι των ΗΠΑ και της Ασίας,
• την παρατεταμένη ρωσο-ουκρανική σύγκρουση,
• τον στρατηγικό ανταγωνισμό ΗΠΑ-Κίνας, και
• τη διεύρυνση συμμαχιών όπως η Ρωσία-Κίνα-Ινδία-Βόρεια Κορέα.

Παράλληλα, φαινόμενα όπως η τρομοκρατία, η ενεργειακή ανασφάλεια, η μετανάστευση και η διάδοση όπλων μαζικής καταστροφής απαιτούν συντονισμένες πολιτικές διαχείρισης. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάγκη για ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της ΚΕΠΠΑ είναι πιο επιτακτική από ποτέ.

Η ομοφωνία στις αποφάσεις παραμένει το βασικό τροχοπέδη άσκησης της ΚΕΠΠΑ. Η μετάβαση σε λήψη αποφάσεων με ειδική πλειοψηφία θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τη διαρθρωτική αυτή αδυναμία, επιτρέποντας ταχύτερη και πιο ενιαία δράση. Παράλληλα, θα περιόριζε την επιρροή κρατών-μελών με εξαρτήσεις από τρίτες χώρες, όπως η περίπτωση της Ουγγαρίας και των δεσμών της με τη Ρωσία. Η σταδιακή εφαρμογή της ειδικής πλειοψηφίας θα αύξανε την ταχύτητα αντίδρασης της ΕΕ και θα ενίσχυε τη διεθνή της αξιοπιστία.

Σε θεσμικό επίπεδο, η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων και των πόρων του Ύπατου Εκπροσώπου, καθώς και η δημιουργία ενιαίου κέντρου στρατιωτικών επιχειρήσεων, θα μπορούσαν να βελτιώσουν τον συντονισμό και την επιχειρησιακή αυτονομία. Η δημιουργία Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας και η αναδιοργάνωση των μάχιμων ομάδων (EU Battlegroups) αποτελούν κρίσιμα βήματα προς μια πιο συνεκτική ευρωπαϊκή άμυνα.

Η πρόσφατη Στρατηγική Ευρωπαϊκής Αμυντικής Βιομηχανίας (EDIS, 2024) επιδιώκει τη συγκρότηση μιας ευέλικτης και ανταγωνιστικής αμυντικής βιομηχανίας, ενώ η Στρατηγική Ατζέντα 2024-2029 καθιστά την ασφάλεια βασικό πυλώνα της ΕΕ, με στόχο μια «ισχυρή και ασφαλή Ευρώπη». Επιπλέον, η δημιουργία Επιτρόπου για την Άμυνα και το Διάστημα εισάγει έναν νέο βαθμό συντονισμού και ευρωπαϊκού σχεδιασμού στον τομέα της άμυνας.

Η ΕΕ καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα στο δίλημμα «πολιτική ή στρατιωτική δύναμη». Η αποτελεσματική εξωτερική πολιτική δεν μπορεί πλέον να στηρίζεται αποκλειστικά στην «ήπια ισχύ» (διπλωματία, οικονομικά εργαλεία, πρότυπα διακυβέρνησης). Η στρατιωτική ισχύς αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα, τόσο για την ενίσχυση της αποτρεπτικής αξιοπιστίας της ΕΕ όσο και για την υποστήριξη των διπλωματικών της στόχων. Η οικοδόμηση αυτής της ισορροπίας θα επιτρέψει στην Ένωση να παγιώσει τη διεθνή της ταυτότητα ως σταθεροποιητική, φιλειρηνική δύναμη με επιχειρησιακή ικανότητα.

Συνοψίζοντας, το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο των Συνθηκών παρέχει επαρκή περιθώρια για πρόοδο, αν και εξακολουθεί να περιέχει ισχυρές ασφαλιστικές δικλείδες που διατηρούν τον έλεγχο στα κράτη-μέλη. Η μεταρρυθμιστική προσπάθεια της ΕΕ πρέπει να επικεντρωθεί στην πλήρη αξιοποίηση των υφιστάμενων μηχανισμών, στη σταδιακή μετάβαση σε πιο ευέλικτες διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στην ενίσχυση της στρατιωτικής και πολιτικής της παρουσίας. Μόνο έτσι η ΚΕΠΠΑ μπορεί να μετατραπεί από ένα θεσμικό εργαλείο σε πραγματικό μοχλό παγκόσμιας επιρροής και ασφάλειας για την EE.